#4. Wie was Clara Wichmann? Door Ellie Smolenaars
Met Clara Wichmann op weg naar universelere gerechtigheid
Clara Wichmann's analyses inspireren tot sociaal denken en handelen. Haar inclusieve morele visie is een historisch anker op weg naar betere universele rechten.
In 1912 promoveerde de juriste Clara Wichmann (1885 – 1922) cum laude in de rechten aan de Rijksuniversiteit Utrecht. Ze stond mede aan de basis van de Internationale School voor Wijsbegeerte te Amersfoort en is auteur van het Oprichtingsmanifest van het Comité Misdaad en Straf (1919). Wichmann gaf lezingen door heel Nederland, werkte bij het Centraal Bureau voor de Statistiek en was actief in kleinere progressieve sociale bewegingen, waaronder de Bond van Christen-Socialisten en de Bond van Religieuze Anarcho-Communisten. Ze publiceerde werken over o.a. het strafbegrip, de rechtsorde, vrouwenrechten, de samenleving, familie en gezin, de Montessori-methode, klassejustitie en dierenrechten. Voor mensen die zich actief bezighouden met deze thema's is Wichmann nog steeds, en in steeds meer landen, inspiratiebron.
Een centraal thema in haar werk is zelfbevrijding. Het bijzondere kenmerk daarbij is haar consequente, inclusieve morele visie. Ze reduceert de mens, een individu, niet tot een klein onbelangrijk wezen, maar maakt van elk individu een persoon met te ontwikkelen mogelijkheden in de loop van zijn of haar leven. Elke levensloop doet ertoe en juist daarom is er de noodzaak tot sociaal denken en handelen, om de voorwaarden tot (zelf-)bevrijding te scheppen.
Wichmann hield mij, en hopelijk ook steeds weer nieuwe 21ste-eeuwse-lezers, haarscherp voor ogen dat bevrijding steeds opnieuw juridische, politieke, economische en sociale veranderingen vereist. En dat je daarvoor je sociaal-morele visie verder moet ontwikkelen. Zoals Wichmann dat zelf steeds deed, bijvoorbeeld in het denken over het syndicalisme, waarbij arbeiders zich organiseren van onderop, vanaf de werkvloer. Of, wanneer het gaat om kansen voor vrouwen, door te pleiten voor gelijke rechten tussen vrouwen en mannen, om individuele vrouwen meer mogelijkheden en meer macht te bieden.
Kenmerkend voor Clara Wichmann's werk is dat het mes vaak aan twee kanten snijdt; naar de filosoof Hegel ziet ze altijd het oude in het nieuwe, èn steeds de mogelijkheden tot nieuwe ontwikkelingen. Ze bezit een sterk geloof in de mogelijkheid tot positieve vooruitgang, onder gelijktijdige acceptatie dat de mens zowel goed als slecht is. Toegepast op het strafrecht waarschuwt de juriste ervoor om niet te blijven steken in 'hoogmoedig conservatisme' en 'wetenschappelijke degelijkheid' (Meijer-Wichmann 1923: p.259). Met de Franse moraalfilosoof Guyau pleit ze niet meer voor de oude wetten en straffenmoraal, maar voor een ruimer, universeler gerechtigheidsbegrip, 'die het goed aan allen geeft, en daarbij niet alleen niet weten wil met welke hand zij geeft, maar ook niet vraagt welke hand het ontvangt' (ibid. p. 293 in de vertaling door Wichmann van Guyau).
Wichmann's analyses zijn daarmee ook altijd een politieke onderneming en dagen uit tot vragend-onderzoekend reizen: hoe moet de wereld worden ingericht, voor welke onrechtvaardigheden moeten we op zoek naar fundamenteel andere oplossingen? Wanneer we rechten en regels definiëren, passen ze wel? En wat hebben we geleerd uit de geschiedenis? Kortom, met Clara Wichmann kun je, vragend en citerend, op weg naar meer universele rechtvaardigheid.
Ellie Smolenaars, februari 2022
* deze tekst is gebaseerd op het voorwoord '#DrJuristinClaraWichmann', pp. 9-15 in: Leidenschaftlich für die Freiheit – Clara Wichmann (1885 – 1922). Forthcoming 8. März 2022.
Literatuur
– Guyau, Jean Marie 1962. The Non-religion of the Future. New York: Schocken Books.
– Meijer-Wichmann, Clara. 1923. Mensch en Maatschappij – voordrachten. Arnhem: N.V. Uitgevers-maatschappij van Loghum Slaterus & Visser.
– Smolenaars, Ellie 2005. Passie voor Vrijheid – Clara Wichmann (1885-1922) Amsterdam: Aksant.
Ellie Smolenaars is wetenschapsjournalist. Ze schrijft over sociale wetenschappen, sociologie en sociale zekerheid.
