#5. Blog Veronique Aicha - Cycli van een geciviliseerde samenleving

Cycli van een geciviliseerde samenleving

18 maart 2022

Er zijn cycli te ontwaren in het leven van een mens; dag en nacht, winter, lente, zomer, herfst. Er zijn eveneens cycli te ontrafelen in de samenleving. In 1922 was Clara Wichmann 36 jaar en hield zich met name bezig met verandering van het strafrecht. Ze pleitte ervoor mensen niet vast te zetten in gevangenissen. Honderd jaar later ben ik 36 jaar en houd ik me bezig met een beweging die zich inzet om kleinschalige detentiehuizen in de plaats te laten komen van grote gevangenissen. Er zit precies een eeuw tussen ons. Maar wanneer ik haar teksten lees, voelt dat niet zo. 

Het besef dat het op basis van het gedachtegoed van Clara Wichmann niet is gelukt om de nieuwbouw van grote gevangenissen tegen te houden in de honderd jaar tussen ons, maakt me nederig. Zij legde een belangrijk criminologisch fundament met haar gedachtegoed, zowel in ideologische zin als in wetenschappelijke zin. Toch zien we honderd jaar later dezelfde patronen: van de klassenmaatschappij, van de retoriek van vergelding, en van het reduceren van criminaliteit tot een daad van het individu in plaats van het resultaat van de inrichting van de samenleving. De illusie dat er een radicale verandering van ons strafrechtsysteem plaats gaat vinden heb ik dus niet. Wel heb ik de wens om, als samenleving, geciviliseerder met elkaar om te gaan. En dat kan worden doorgedacht in het rechtssysteem door te denken vanuit circulaire rechtvaardigheid. 

Civilisatieproces

Circulaire rechtvaardigheid is een pleidooi voor de morele ontwikkeling van de samenleving. Het rechtssysteem zou niet bedoeld moeten zijn om een individuele schuldmoraal vast te stellen, maar zou een tussenruimte moeten zijn die er primair op gericht is het netwerk van politieke, sociale en culturele relaties in balans te houden en waar nodig te herstellen door verleden, heden en de toekomst met elkaar te verbinden.

Dat een mens in meer of mindere mate moreel verwijtbaar gedrag vertoont is iedereen het over eens. Maar hoe zit dit bij handelen in en vanuit de samenleving? Wanneer spreken we van een meer of minder geciviliseerde samenleving? Een individu heeft de verantwoordelijkheid en verplichting zijn gedrag te rechtvaardigen. Zou dat niet evengoed moeten gelden voor systemen die we hebben gecreëerd met elkaar? Als het gaat om het nemen van verantwoordelijkheid wanneer het niet goed gaat, zit daar te vaak een lacune. 

Terwijl de kracht van morele ontwikkeling juist zit in de afwijzing van maatschappelijke gewoontes die schadelijk zijn voor de medemens. Zo herinner ik me een bezoek, lang geleden, aan een voormalige gevangenis in Rome. In de Middeleeuwen werden mensen in een kerker gevangengezet in een te kleine ruimte met te veel mensen. De gids vertelde dat mensen zittend moesten slapen omdat ze anders verdronken in het lage water waarin ze gedwongen werden te leven. Wanneer wij hierop terugkijken, vinden wij dit moreel verwerpelijk. Over tweehonderd jaar,  zo schreef Arnon Grunberg een aantal jaar geleden in een voetnoot van de Volkskrant, vinden wij ons strafrechtsysteem barbaars. 

Het civilisatieproces is in een conjuctuurbeweging continu gaande. Echter, wat mij betreft mogen bepaalde achterhaalde systemen, zoals de gevangenis, nu eindelijk eens in een stroomversnelling van werkelijke verandering komen. Laten we de volgende stap zetten en besluiten mensen niet meer in grote gevangenissen op te sluiten. Laten we onze verantwoordelijkheid erkennen in de totstandkoming van criminaliteit. Het gevolg is dat we mensen niet meer straffen, maar dat er consequenties volgen op daden. Consequenties voor zowel individuen, als voor ons als samenleving. En ja, er mogen verschillen zitten in de manier waarop we uiting geven aan deze consequenties. Het begrip circulaire rechtvaardigheid biedt daar alle ruimte voor.

Door Veronique Aicha Achoui, programmaleider RJN 

< terug naar overzicht